Biện pháp tu từ so sánh: Định nghĩa, cấu trúc & các dạng bài tập thường gặp

Biện pháp tu từ so sánh là gì?

Ngay dưới đây Monkey sẽ cung cấp cho bạn các kiến thức cơ bản về biện pháp tu từ so sánh, bao gồm: Khái niệm, cấu trúc và ví dụ minh họa trực quan.

Khái niệm biện pháp tu từ so sánh

Biện pháp tu từ so sánh là một kỹ thuật văn học sử dụng sự tương đồng giữa các hiện tượng, đối tượng để tạo ra hình ảnh sinh động, gợi cảm xúc và nhấn mạnh ý nghĩa cho người đọc. Nó là một trong những kỹ thuật phổ biến được sử dụng trong văn chương từ xa xưa đến nay.

Một ví dụ điển hình cho biện pháp này là trong bài thơ của Hồ Chí Minh:

"Trẻ em như búp trên cành

Biết ăn ngủ biết học hành là ngoan."

Trong đoạn thơ này, "trẻ em" được so sánh với "búp trên cành", tạo ra một hình ảnh về sự non nớt, trẻ thơ và trong trắng. Sự tương đồng giữa trẻ em và búp cây được thể hiện qua việc cả hai đều biểu thị sự tươi mới, non nớt của tuổi thơ.

Một ví dụ khác từ một câu ca dao:

"Công cha như núi Thái Sơn

Nghĩa mẹ như nước trong nguồn chảy ra."

Ở đây, "công cha" được so sánh với "núi Thái Sơn" và "nghĩa mẹ" được so sánh với "nước trong nguồn". Tương tự như trên, các hiện tượng này được chọn để so sánh vì sự tương đồng về sự lớn lao, vững chắc và dồi dào. Sự tương đồng này giúp làm nổi bật tính cách, đạo đức của cha mẹ trong việc dạy dỗ và nuôi dưỡng con cái.

Như vậy, biện pháp so sánh không chỉ là một công cụ để mô tả, mà còn là một phương tiện để truyền đạt ý nghĩa sâu sắc và gợi cảm xúc cho người đọc thông qua việc tạo ra hình ảnh sinh động và tương đồng.

Cấu trúc của biện pháp so sánh

Cấu trúc cơ bản của biện pháp so sánh thường bao gồm hai phần chính: vế 1 và vế 2.

• Vế 1: Vế này thường bao gồm tên hoặc những từ chỉ sự vật, sự việc được so sánh. Đây là phần mà tác giả muốn mô tả hoặc diễn đạt thông qua việc so sánh. Thông thường, các từ ngữ trong vế này được gọi là "từ ngữ chỉ phương diện so sánh" vì chúng thể hiện những đặc điểm, tính chất của sự vật, sự việc mà tác giả muốn nhấn mạnh.

• Vế 2: Vế này chứa tên hoặc những từ chỉ sự vật, sự việc mà tác giả sử dụng để so sánh với sự vật, sự việc được so sánh trong vế 1. Các từ ngữ trong vế 2 thường được gọi tắt là "từ so sánh". Chúng phản ánh sự tương đồng hoặc khác biệt giữa hai sự vật, hai sự việc được so sánh.

Ví dụ cụ thể về cấu trúc câu có sử dụng biện pháp tu từ so sánh:

"Anh như cơn gió mùa thu

Ấm áp nhưng cũng lạnh lùng nhưng mưa gió."

Trong đó, "Anh" là từ ngữ chỉ sự vật, sự việc được so sánh trong vế 1. "Cơn gió mùa thu" là từ ngữ chỉ ý so sánh trong vế 2, mô tả tính cách của "Anh" thông qua việc so sánh với cơn gió mùa thu.

Như vậy, cấu trúc cơ bản của biện pháp so sánh gồm hai phần: vế 1 và vế 2, mỗi phần có một vai trò riêng biệt trong việc tạo ra sự so sánh và truyền đạt ý nghĩa của tác giả.

Ví dụ về biện pháp tu từ so sánh

Trong văn học, biện pháp tu từ so sánh đóng vai trò quan trọng trong việc miêu tả và biểu cảm. Biện pháp này giúp cho việc thể hiện hình ảnh, sự vật, hiện tượng được sinh động, rõ nét và ấn tượng hơn. 

Sau đây là một số ví dụ cụ thể về biện pháp tu từ so sánh:

1. So sánh ngang bằng:

• "Anh em như thể tay chân" (Ca dao)

• "Thầy thuốc như mẹ hiền" (Ca dao)

• "Lòng mẹ như biển cả mênh mông" (Tố Hữu)

2. So sánh không ngang bằng:

• "Cày đồng đang buổi ban trưa/ Mồ hôi thánh thót như mưa ruộng cày" (Nguyễn Trãi)

• "Tre già măng mọc, có y bát cơm canh. Bến thì một dạ khăng khăng đợi thuyền" (Nguyễn Đình Thi)

• "Một giọt máu đào hơn ao nước lã" (Tục ngữ)

3. So sánh ẩn dụ:

• "Người cha mái tóc bạc/ Đốt lửa cho anh nằm" (Tố Hữu)

• "Quê hương là chùm khế ngọt/ Cho con trèo hái mỗi ngày" (Trần Đăng Khoa)

• "Thuyền về có nhớ bến chăng/ Bến thì một dạ khăng khăng đợi thuyền" (Nguyễn Đình Thi)

Ngoài ra, còn có các kiểu so sánh khác như so sánh theo kiểu "như", "ví", "tựa", "gần như", "khác", "chẳng", "vô"... Mỗi kiểu so sánh đều có tác dụng riêng và góp phần làm cho câu văn thêm sinh động, gợi cảm.

Tác dụng của biện pháp tu từ so sánh

Biện pháp tu từ so sánh là một trong những biện pháp tu từ quan trọng được sử dụng phổ biến trong văn học. Như vậy, trên thực tế, biện pháp tu từ so sánh có tác dụng gì? Cụ thể như sau:

• Tăng tính gợi hình: So sánh giúp cho việc miêu tả sự vật, hiện tượng, con người được sinh động, cụ thể, rõ ràng hơn. Khi so sánh một sự vật với một hình ảnh quen thuộc, người đọc có thể dễ dàng hình dung ra đặc điểm của sự vật được miêu tả.

• Nhấn mạnh đặc điểm: So sánh giúp cho việc làm nổi bật đặc điểm của sự vật, hiện tượng được miêu tả. Qua đó, tác giả thể hiện được quan điểm, tư tưởng, tình cảm của mình.

• Gây ấn tượng: So sánh giúp cho việc tạo ra những hình ảnh thơ mộng, giàu sức gợi cảm. Qua đó, tác phẩm có sức lay động, thuyết phục người đọc hơn.

• Tăng tính logic: So sánh giúp cho việc lập luận chặt chẽ, logic hơn. Qua đó, người đọc có thể dễ dàng hiểu được nội dung mà tác giả muốn truyền tải.

Các biện pháp tu từ so sánh thường được sử dụng

Dưới đây là thông tin chi tiết về các loại hình so sánh thường được sử dụng trong văn học Việt Nam cũng như các bài kiểm tra ngữ văn.

Theo đối tượng so sánh

Đối với việc sử dụng biện pháp tu từ so sánh theo đối tượng so sánh, như sau:

• So sánh sự vật với sự vật: "Cánh đồng lúa chín vàng óng như một tấm thảm khổng lồ."

• So sánh sự vật với con người: "Đôi mắt của em long lanh như hai hòn bi ve."

• So sánh âm thanh với âm thanh: "Tiếng suối chảy róc rách như tiếng đàn cầm."

• So sánh hoạt động với hoạt động: "Cô ấy nhảy múa uyển chuyển như một con thiên nga."

Theo từ so sánh

Đối với việc sử dụng biện pháp tu từ so sánh theo từ so sánh, như sau:

• So sánh bằng: "Bông hoa này đẹp như bông hoa kia."

• So sánh hơn kém: "Bông hoa này đẹp hơn bông hoa kia."

Ngoài ra, còn có một số kiểu so sánh khác như so sánh ẩn dụ, so sánh gián tiếp, so sánh tương phản,... Mỗi kiểu so sánh đều có tác dụng riêng và góp phần làm cho câu văn thêm sinh động, gợi cảm.

Các dạng bài tập về biện pháp tu từ so sánh

Dưới đây là các dạng bài tập về biện pháp tu từ so sánh mà bạn có thể sẽ gặp trong bài kiểm tra ngữ văn của mình.

Dạng 1: Xác định các phép so sánh trong văn bản

Đây là dạng bài tập tìm và phân loại các phép so sánh trong văn bản theo đối tượng so sánh (so sánh sự vật với sự vật, sự vật với con người,...) và từ so sánh (so sánh bằng, so sánh hơn kém).

Ví dụ: Hãy xác định các phép so sánh trong đoạn văn "Mặt trời mọc lên từ phía xa, to như một quả cầu lửa. Những tia nắng đầu tiên như những sợi tơ vàng óng, nhẹ nhàng len lỏi qua từng kẽ lá, tô điểm cho vạn vật thêm lung linh. Tiếng chim hót líu lo như chào đón một ngày mới bắt đầu.".

Xem thêm:

1. VMonkey - Ứng dụng giúp xây dựng nền tảng tiếng Việt vững chắc cho trẻ
2. Biện pháp tu từ ẩn dụ: Khái niệm, tác dụng, hình thức & bài tập vận dụng (có đáp án)

Dạng 2: Phân tích tác dụng của phép so sánh

Đây là dạng bài yêu cầu học sinh phân tích tác dụng của từng phép so sánh trong việc biểu đạt nội dung và nghệ thuật của văn bản.

Ví dụ: "Mặt trời mọc lên từ phía xa, to như một quả cầu lửa."

Phép so sánh "Mặt trời mọc lên từ phía xa, to như một quả cầu lửa" có tác dụng:

• Tăng tính gợi hình: giúp người đọc hình dung rõ ràng về hình ảnh mặt trời mọc.

• Nhấn mạnh đặc điểm: mặt trời mọc to, rực rỡ như một quả cầu lửa.

• Gây ấn tượng: tạo hình ảnh thơ mộng, hùng vĩ.

Dạng 3: Viết một đoạn văn có sử dụng phép so sánh

Yêu cầu của đề bài thường là học sinh cần viết một đoạn văn miêu tả về một sự vật, hiện tượng, con người có sử dụng phép so sánh.

Ví dụ: Viết một đoạn văn miêu tả về một loài hoa có sử dụng phép so sánh.

Bài làm:

Hoa sen là một loài hoa đẹp và thanh tao. Nó được mệnh danh là quốc hoa của Việt Nam. Hoa sen có nhiều màu sắc khác nhau, nhưng phổ biến nhất là màu trắng và màu hồng. Hoa sen mọc trong đầm lầy, nhưng nó vươn lên cao và tỏa hương thơm ngát. Cánh hoa sen mỏng manh như lụa, nhưng lại có sức sống mãnh liệt. Nhụy hoa sen vàng óng như những hạt ngọc. Hoa sen là biểu tượng cho sự thanh cao, thuần khiết và nghị lực phi thường.

Dạng 4: Điền từ đã cho vào chỗ trống

Dạng bài tập này thường yêu cầu học sinh chọn từ trong ngoặc đơn điền vào chỗ trống để câu văn có hình ảnh so sánh phù hợp, giúp miêu tả sự vật, hiện tượng, con người sinh động, cụ thể, rõ ràng hơn.

Ví dụ: "Bông hoa này đẹp (như/hơn/bằng/không bằng/…) bông hoa kia."

Trên đây là những kiến thức cơ bản về biện pháp tu từ so sánh mà Monkey muốn chia sẻ đến bạn. Việc hiểu rõ khái niệm, cấu trúc, phân loại và tác dụng của biện pháp tu từ này sẽ giúp bạn vận dụng hiệu quả trong các bài viết và đạt kết quả cao trong học tập.